Akademik Veri Yönetim Sistemi
36. Ulusal Dilbilim Kurultayı, Kayseri, Türkiye, 11 - 12 Mayıs 2023, ss.55-56
Bu çalışmanın amacı Türkçedeki -Ik yapım ekinin farklı biçimbilimsel ve anlambilimsel görünümlerini
araştırmak, ilgili yapım ekini türetim bağlamında değerlendirmektir. Çalışmada (i) -Ik (örn. yırtık, kesik)
yapım ekinin benzer yapım ekleri olan -k ,-Ak (örn. kapak, yutak) yapım ekinden anlambilim açısından
farklı davrandığı, (ii) ekin sözcük oluşturabilmesi için eylem tabanında bir etkilenen katılan (ing. theme
argument) olması gerektiği, (iii) türetimin bu etkilenen katılan üzerinden yeni bir anlam (somut son ürün,
araç, alet, oluşum gibi) oluşturduğu iddia edilecektir.
Alanyazında -Ik eki ile ilgili yapılan çalışmalar genellikle ekin tarihi seyri üzerine yoğunlaşmaktadır. Bunun
yanı sıra bu çalışmaların birçoğunda -Ik ve -k, -Ak ekleri arasındaki ayrım kesin bir biçimde tespit
edilememiştir. Bu çalışmalar eki, gerçekleştirdiği sözcük türetimi ve sözcüğe kattığı yeni anlamlar
bağlamında değerlendirmektedir (Ergin, 2009; Korkmaz, 2009; Tekin, 2003). Ancak, ekin bugünkü ölçünlü
Türkçe bağlamında geçerli olan biçimsel formlarının ve işlevlerinin kuramsal anlamda tespit edildiği ve
açıklandığı bilimsel çalışmalar oldukça azdır (Birsin, 2022; Kornfilt, 1997). Bu çalışma -Ik ekini türettiği
sözcükler, bu sözcüklerin iç yapısında gerçekleşen sözdizimsel-biçimbilimsel-anlambilimsel süreçler
dahilinde değerlendirmekte, elde edilen bulguları sözcük türetiminin sözlük modülünde değil sözdizim
modülünde gerçekleştiğini savunan Dağıtımsal Biçimbilim (Halle vd., 1993) ekseninde incelemektedir.
Çalışmada, -Ik biçim biriminin türetim işlevini yerine getirebilmesi amacıyla tümcede sözdizimsel bazı
değişiklikler meydana getirdiği iddia edilecektir. Dolayısıyla çalışma Türkçenin kuramsal dilbilim ışığında
incelenmesine katkıda bulunacaktır.
Çalışmanın yöntemi doküman analizidir. Öncelikle Türkçe ters dizim sözlüklerinden ve Türk Ulusal
Derlemi’nden -ık, -ik, -uk, -ük, -yık, -yik, -yuk, -yük formlarıyla sonlanan kelimeler tespit edilecek ve bu
yolla günümüz Türkçesindeki -Ik fiilden isim yapım ekiyle oluşmuş tüm sözcükler belirlenecektir. Daha
sonrasında belirlediğimiz değişken setleri (örneğin, somut son ürün ‘bölük’, alet, araç, oluşum; geçişli
eylem tabanı ‘boz-, bozuk’, özneli geçişsiz eylem tabanı, nesneli geçişsiz eylem tabanı ‘bat- batık’, yansıma
eylem tabanı ‘öksür- öksürük’; isim oluşumu, sıfat oluşumu, isim/sıfat oluşumu) çerçevesinde kelimeler
sınıflandırılacaktır. Buradan hareketle hangi değişkene sahip sözcüğün ne tür bir işlev ortaya koyduğu
detaylıca açıklanacaktır. İlk bulgular söz konusu ekin etkilenen katılana sahip olan eylem tabanlarında
durağanlaştırmaya (ing. stativization) (örn. sökük, delik) neden olduğu yönündedir.