Proje Özeti

Bu projede, I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı silahlı kuvvetlerinde görev yapan Osmanlı askerlerinin cephelerdeki tecrübelerini aktaran hatıra-günlük türündeki kişisel anlatı metinleri analiz edilecek ve bu tanıklıklar üzerinden I. Dünya Savaşı’nın bizzat onu yürütenler tarafından nasıl tecrübe edildiği ve nasıl hatırlandığı ortaya koyulacaktır. Savaştan en çok etkilenen unsur insan olmasına rağmen, Osmanlı I. Dünya Savaşı araştırmalarının en zayıf taraflarından biri savaştaki insan unsurunun tarihidir. I. Dünya Savaşı’nın 100. yılında olmamıza rağmen, savaşta görev yapan Osmanlı askerlerinin gerçekte neler yaşadığı, savaşın onlar için ne anlama geldiği, hayatlarını nasıl değiştirdiği ve savaşı nasıl hatırladıklarına dair pek az şey biliyoruz. Bu boşluğu doldurmayı amaçlayan bu proje, bunu yaparken günümüz Türk toplumunun hafızasındaki I. Dünya Savaşı algısını da sağlıklı bulgulara dayanan bir zemine oturtmaya çalışacaktır. Bununla bağlantılı olarak, gerek Türkiye’de gerekse dünyada Osmanlı I. Dünya Savaşı tarihi hakkında mevcut çalışmalarda, bilgi eksikliği ya da sadece resmî arşiv evrakına dayanma nedeniyle vuku bulan tek-boyutlu tezler ve önyargılar revizyondan geçirilerek doğru tespitlerle düzeltilecektir. 

I. Dünya Savaşı bir “topyekûn harp” idi ve savaşa katılan tüm ülkelerde daha önce benzeri görülmemiş kapsamda bir seferberlik deneyimine yol açmıştı. 1914’te toplam nüfusu 23 milyon civarında olan Osmanlı devleti de, savaş boyunca toplam yaklaşık 3 milyon insanı askere aldı ve cephelere yolladı. Projenin temel hipotezi, bu kadar fazla sayıda insanı bu kadar uzun bir süre boyunca seferber etmiş olan I. Dünya Savaşı’nın, sadece resmî arşiv evrakı üzerinden tam olarak anlaşılamayacağıdır; daha tam ve çok-boyutlu bir perspektif için kişisel tecrübelere mutlaka bakılması gerekmektedir. Bu doğrultuda, bu proje askerî tarih ile toplumsal hafıza çalışmaları alanlarını buluşturan disiplinler-arası bir araştırma olacaktır. Hatıra ve günlük türü metinler, bir yandan cephelere dair içerdikleri malumat açısından askerlerin Çanakkale, Kafkas, Irak ve Sina-Filistin cephelerindeki tecrübelerini anlamak için analiz edilecek ve cephelere dair mevcut bilgilerimiz insan unsuruna odaklanarak gözden geçirilecek ve genişletilecektir. Ama diğer yandan, bu metinlerin birer sübjektif hatırlama kaydı oldukları da hesaba katılacak, söz konusu askerlerin neyi neden hatırlamak istedikleri, savaşın onların hayatını nasıl şekillendirdiği, sonraki hayatlarının bu hatırlamaya nasıl tesir ettiği ve bu hatırlamanın toplumun I. Dünya Savaşı’na dair kolektif hafızasıyla nasıl bir ilişki içerisinde olduğu gibi sorular da cevaplanmaya çalışılacaktır. Başka bir ifadeyle, bu proje I. Dünya Savaşı’nın Osmanlı askerleri tarafından nasıl yaşandığının yanı sıra, nasıl hatırlandığını da araştıracaktır.

Hatıra-günlük türü kişisel anlatıların içerik analizinin daha sağlıklı yapılabilmesi ve denetlenebilmesi için, söz konusu cephelere dair mevcut ikinci el çalışmalardan yararlanılacağı gibi, askerlerin görev yaptığı birliklerin harp cerideleri ve askerlere ait künye ve sicil defterleri gibi askerî arşiv kaynaklarına da müracaat edilecektir. Araştırmanın odak noktası Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde ikamet etmiş olan Osmanlı askerlerinin savaş tecrübesi ve bu tecrübelerin Türk toplumunun savaşa dair hafızasına etkileridir; bu nedenle, öncelikli olarak Osmanlıca/Türkçe metinler incelenecektir. Ama I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı cephelerindeki insan tecrübelerini daha geniş bir bağlama oturtmak için savaşta Osmanlı silahlı kuvvetlerinde görev yapmış, günümüz Türkiye sınırları dışında olan başta Arap ve savaş esnasında ya da sonrasında yurtdışına göç etmiş gayrimüslim Osmanlı askerlerinin mevcut anlatılarından da yararlanılacaktır. Keza, Osmanlı devletinin müttefiki olan Almanya’dan ve daha az ölçekte olmaz üzere Avusturya’dan Osmanlı ordusunda görev yapmış askerlerin hatırat-günlükleri de bakış açımızı genişletmek için tamamlayıcı kaynak olarak kullanılacaktır. Ayrıca, projede bir alt bölüm olarak, farklı milli ve kültürel arka plandan gelen ve birbirine karşı savaşan askerlerin aynı cephedeki tecrübelerinin benzerliğini ve farklılığını anlayabilmek ve Osmanlı askerlerinin kişisel anlatılarını daha iyi anlamlandırabilmek için, Çanakkale ve Irak cepheleri bağlamında, Osmanlı askerleriyle İngiliz askerlerinin hatırat-günlük metinleri arasında, makul ölçekte bir örneklem üzerinden bir mukayese yapılacaktır.

Projede sadece muvazzaf askerlerin değil, zorunlu askerlik sistemiyle askere alınan erlerin ve yedek subayların tecrübeleri de kapsanacaktır. Dolayısıyla, proje araştırması gelişigüzel bir hatıra-günlük yığınını kullanarak değil, her iki ana grubu dengeli bir şekilde temsil edecek bir ayıklama yapılarak ilerleyecektir. Bunun neticesinde proje bulguları sadece belli bir grup askerin değil, toplumsal olarak mümkün olan en geniş kitlenin tecrübelerini yansıtacaktır. Hatıra-günlük türü metinlerin matbu halde mevcut olanlarının yanı sıra, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Arşivi’nde yazma halinde muhafaza edilmekte olanları da incelenecektir. Harp cerideleri için yine aynı arşiv kullanılacak, askerlerin künye ve sicil defterleri için Milli Savunma Bakanlığı Arşivi’ne müracaat edilecektir. Proje kapsamındaki mukayese için İngiltere’deki The National Archives ve Imperial War Museum arşivlerinde araştırma yapılacaktır.

Proje çıktısı yayınlarla hem küresel hem de yerel düzeyde Osmanlı I. Dünya Savaşı tarihinin yeteri kadar bilinmeyen asker tecrübeleri boyutuna ışık tutulacaktır. Hazırlanacak web sayfasıyla, Osmanlı askerlerine ait hatırat-günlüklerin kısa tanıtımlı bir bibliyografyası yerli ve yabancı araştırmacıların ilgisine sunulacağı gibi, web sayfası aynı zamanda proje ekibiyle ilgililer arasında bir iletişim forumu olacaktır. Düzenlenecek çalıştayla birlikte konuyla ilgili yerli ve yabancı araştırmacıların bulgularını paylaşması sağlanacaktır.

Anahtar Kelimeler: I. Dünya Savaşı, Osmanlı silahlı kuvvetleri, Osmanlı askerleri, kişisel anlatılar, hatırat ve günlükler, askerlerin cephe tecrübeleri, savaşı hatırlamak, Osmanlı askerî tarihi, hafıza çalışmaları, Çanakkale Cephesi, Kafkas Cephesi, Irak Cephesi, Sina-Filistin Cephesi