Akademik Veri Yönetim Sistemi
23. ULUSLARARASI ORTA ÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU, Edirne, Türkiye, 6 - 08 Kasım 2019, ss.8-12
ÖZ
İslamiyet’i ilk kabul eden Türk devleti olan İdil Bulgar Devleti Orta Çağ Doğu Avrupası’nın en büyük devletlerinden biridir. 9. yüzyıl sonları ve 10. yüzyıl başlarında kurulmuş olan İdil Bulgar Devleti 10-13. yüzyıllar arasında bölgenin ticari ve kültürel merkezi konumundaydı. Miladi 900'lü yıllarda İdil Bulgar Devleti hükümdarı Almış Han, Abbasi halifesi Muktedir Billah'a elçi göndererek kendilerine İslâmiyeti öğretecek din âlimleri ve kaleler inşa etmeleri için mimarlar talep etmişti. 921 yılında Abbasi halifesi bu talep üzerine Bulgar şehrine bir heyet göndermişti. Bu heyet ile Bulgar Devletini ziyaret eden İbn Fadlan’ın, bu seyahatle ilgili izlenimlerini kaleme aldığı eseri İbn Fadlan Seyahatnamesi, İdil Bulgarları hakkındaki bilgi veren en değerli kaynaklardan biridir. Günümüz Rusya Federasyonu’nda Müslüman halkların içinde en kalabalık nüfusu teşkil eden Türk Tatarlar’ın yaşadığı İdilUral bölgesinde İslâmiyet’in yayılması, İdil Bulgar Devletinin kuruluşu, gelişimi ve bölgenin yapılanmasıyla doğrudan bağlantılıdır. Haklarında oldukça az araştırma yapılan Orta Çağ’ın bu çok kıymetli mirasına dikkat çekmek araştırmamızın öncelikli hedefidir. Araştırmamıza konu olan genellikle Orta Çağ’da Bryahimov, Bolgar ve Velikiy (Büyük, Ulu) Bolgar adıyla anılan Bulgar şehrinin kalıntıları bugün Rusya Federasyonu Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nin Spasskiy bölgesinde İdil’den 6 km, Kama’nın ağzından da 30 km uzaklıkta yer almaktadır. İdil Bulgar Devleti şehirleri önce Moğolların daha sonra Timur’un yıkımına uğramış da olsa şehir kalıntıları bugün de kısmen ayaktadır. Bölgede ilk araştırmalar tarihçi, arkeolog V.G. Tiesenhausen tarafından 1864 yılında başlatılmış sonrasında A.P. Smirnov, S.S. Aydarov, A.S. Başkirov, A.H. Halikov, F.Ş Huzin, A.G. Sitdikov vb. araştırmacılar öncülüğünde arkeolojik araştırmalara devam edilmiştir. Bölgede halen arkeolojik çalışmalar devam etmektedir. 10. yüzyıl başlarında artık yazılı kaynaklarda adından sıkça söz ettiren üçgen biçimindeki şehrin yüzölçümü 380 hektar, kenar yerleşim yerleriyle beraber ise 600 hektar büyüklüğündedir. 11. yüzyıl ile birlikte şehre oldukça yakın bölgelere artan ticari faaliyetlerin sonucu olarak yerleşim yerleri kurulmuştur. Şehir, ticari yolların kesiştiği noktada bulunması sayesinde Orta İdil boyunda en büyük uluslararası ticaret merkezi konumuna sahip olmuştur. Bulgar yakınlarında, AgaPazar’da ülkenin en önemli ticaret limanı faaliyet göstermekteydi. Burada kervansaraylar ve eşyaların saklanması için özel ambarlar mevcuttu. Zanaatin önde gelen alanlarını kuyumculuk, demirçelik sanayi, maden işçiliği, çömlekçilik, dericilik olarak sıralayabiliriz. Arkeolojik buluntular bütün bu alanlarda Bulgar zanaatçilerinin oldukça ileri düzeyde olduğunu göstermektedir. Şehirde bugüne ulaşmış 20’den fazla yapı kalıntısı bulunmaktadır. Bu yapılardan bazılarını Cuma Camisi, Küçük Minare, Türbeler, Han Türbesi, Kara Bina, Ak Bina, Kırmızı Bina ve Han Sarayı olarak sıralayabiliriz. Bu çalışmada konu ile ilgili arkeolojik buluntulara, mimari kalıntılara ve restore edilmiş yapılara yer verilmiştir. İdil-Kama bölgesinde gerek İdil Bulgar Devleti döneminde gerekse Altın Orda dönemindeki yapılaşma İslamiyetin de etkisiyle üslup ve malzeme gibi birçok alanda ortak özelliklere sahiptir. İdil Bulgar Devletinde Büyük İdil Yolu üzerinde ticari faaliyetleri ile öne çıkmış Bulgar, Bilyar ve Suvar gibi şehirler planlama, savunma yapıları, camileri, medreseleri, sarayları, ticari aksları ve konutları ile oldukça benzer yapı türlerine sahiplerdir. Taçkapı, çini süslemeler, kaligrafik İslami bezemeler, geometrik ve bitkisel motifler vb. mimari detaylar bölgedeki Selçuklu, Timurlu, Safevi gibi Türk devletleri yapılarında devam etmiş, Selçuklu Devleti devamında Osmanlı Devleti ile de Anadolu ve Balkanlara da yayılmıştır.
Anahtar kelimeler: İdil, Bulgar, Mimarlık, Cami, Şehir.