Şemseddin Sami’de Lisan-ı Kesbi

Creative Commons License

Taşdelen V.

İki Toplumun Aydını Şemseddin Sami, Y. Topaloğlu, A.N. Özdemir, B.B. Acar, Editör, Trakya Üniversitesi, Edirne, ss.45-58, 2017

  • Yayın Türü: Kitapta Bölüm / Ders Kitabı
  • Basım Tarihi: 2017
  • Yayınevi: Trakya Üniversitesi
  • Basıldığı Şehir: Edirne
  • Sayfa Sayıları: ss.45-58
  • Editörler: Y. Topaloğlu, A.N. Özdemir, B.B. Acar, Editör
  • Yıldız Teknik Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

İnsan kültür üreten, yaşadığı dünyayı kültüre dönüştüren bir varlıktır. Kültür üretmek, onun ayırıcı vasfıdır. Taşla kültür üretir, toprakla kültür üretir, renklerle seslerle kültür üretir: binalar kurar, şarkı besteler, resim yapar… Bunun yanında insan dille de/dilde de kültür üretir: şiir yazar, türkü söyler, masal anlatır, felsefe ve bilim eserleri meydana getirir; böylece doğal dille, doğal olmayan bir dil ortaya koyar. Doğanın malzemelerini kullanarak, doğaya, nasıl ki doğada olmayan kültürü ekliyorsa, aynı şekilde doğal dile de doğal olmayan kesbî lisanı ekler. Lisan-ı kesbî, doğal lisanı kullanarak dilde kültür oluşturmak; dünyayı, hayatı, varoluşu dilde yeniden kurmak demektir.

Şemseddin Sami, modern anlamda, kültür tarihimizdeki ilk dilbilimcidir. Yazdığı eserlerin neredeyse tamamı “lisan” üzerinedir. Lisan konusu merkezinde edebiyat, tarih, coğrafya, kültür ve medeniyet konularına da ilgi duyar. O, dilleri, kültürleri Türkçe merkezinde araştıran, değerlendiren bir dilbilimci, bir aydın, bir düşünürdür. Daha çocukluğundan itibaren, sanki belirli bir işi yapmak için yetişmiş, neredeyse bir düzineye yakın dili bunun için öğrenmiş; Doğuyu ve Batıyı, dini ve felsefeyi, dili ve edebiyatı, tarihi ve coğrafyayı, sosyolojiyi ve antropolojiyi sanki bunun için tahsil etmiştir. Bu geniş kültüre onun yetenek ve çalışma azmi de eklenince ortaya aralarında Kamus’ul Alâm, Kamus-ı Türkî gibi dev eserlerin de bulunduğu onlarca eser çıkmıştır.

Sami’nin, “Lisan ve Edebiyatımız” başlıklı yazısında lisan-ı hulkî ve lisan-ı kesbî diye bir ayrıma gittiğini görürüz. Onun dil ve kültür, sanat ve edebiyat, bilim ve felsefe, tarih ve medeniyet konularındaki çalışmalarını bu iki kavram çerçevesinde anlamaya çalışmak olanaklıdır. Şemseddin Sami, bu ayrımı ortaya koyabilmek için başta dilbilim olmak üzere, bilim ve felsefe, sosyoloji ve antropoloji, ilahiyat ve mitoloji, sanat ve edebiyat, tarih ve coğrafya gibi alanlardan da yararlanmıştır. Onun bütün çalışmalarının bu ayrım etrafında şekillendiğini söylemek mümkündür. Biz de bu çalışmamızda, bu iki kavramın ne olduğunu ve ne ifade ettiğini Şemseddin Sami’nin çalışmaları çerçevesinde anlamaya çalışacağız.