Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tabula Rasa, sa.19, ss.45-63, 2007 (Hakemli Dergi)
Türkçe sözlüklerde, ironi, “gülmece, alay, alaylı
üslup” şeklinde tanımlanır. Akarsu,
Felsefe Sözlüğü’nde “alaysılama”
olarak karşılar onu. Alaysılama, “gizli ve ince alay” anlamına gelen “istihza”nın yerine konmuş bir
sözcüktür. İroni,
belli ölçüde istihzayı içerse de, tam olarak istihza değildir. Alay ve istihza,
bir söylem biçimi olmaktan daha çok aşağılayıcı bir davranış biçimidir. Her
zaman eleştirel bir tavır ve entelektüel bir tutumu ifade eden ironi; örtük,
dolaylı, kinayeli ve iğneleyici bir söyleme biçimidir. “Arif olan anlar”
atasözü, ironideki örtük ve dolaylı anlatımı iyi ifade eder. Kinaye, tariz,
tecahül-i arif gibi divan edebiyatına ait kimi söz sanatları, ironinin dolaylı,
örtük, iğneleyici ve müstehzi tarzını kısmen yansıtsa da, dilimizde tarihsel,
felsefi, edebi ve sanatsal birikimi ile ironiyi tam olarak karşılayacak bir
sözcük yoktur. İroni kavramının, karmaşıklaşan insan yaşamı ile birlikte yeni
kullanım alanları kazandığı söylenebilir. Bugün sadece edebiyattaki,
felsefedeki ve sanattaki ironiden değil, tarihteki, siyasetteki, ekonomideki,
eğitimdeki ve diplomasideki ironiden de söz edilmektedir. Kavramın, bu yaygın
kullanıma koşut olarak anlam genişlemesine uğradığı bir gerçektir. Bazıları onu
anlamadaki güçlüğe değinirken, bazıları da yeni anlamlar eklemektedir.
“Beklenmedik ve umulmadık sonuç” bunlardan biridir. “Bu bir ironidir” demek, “bu
beklenmedik bir şeydir” demektir. “Bu tarihin bir ironisidir” demek, “bu
umulmadık bir sonuçtur” demektir.
Nükteli, esprili, iğneleyici bir tarz olan ironide,
her hâlükârda gerçeklikle karşıtlık oluşturmak söz konusudur. “Tartışmada
rakibini oyuna getirmek için bilmiyor gibi görünmek” anlamına gelen Grekçe eirōneíā fiil köküne dayanan ironi bu
anlamıyla, bir tartışma, konuşma ve söyleme yöntemidir. Bu nedenle felsefe
sözlüklerinde “Sokratik yöntem” olarak ifade bulur. İroni mantıksal bir
çarpılmadır, bir imadır. Bir şey söylemek, fakat söylediği şeyle söylediğinin
ötesine geçmek, söylediği şeyle söylemediğini ima etmektir. İroni bir oyundur,
bir şakadır, bir yergidir, bir eleştiridir. Bu söz oyununun özelliği, anlam
olarak “söylenen sözün aksinin ima edilmesidir. Böylece ironinin her biçimi
için geçerli olabilecek bir belirleme elde ederiz; yani fenomen öz değil, özün
karşıtıdır.” İroni,
söz (fenomen) ve öz (içerik, anlam) arasındaki karşıtlıktır.
Açıkça bir şey söylemek, fakat örtük olarak işin aslında öyle olmadığını, hatta
söylenenin tam aksi olduğunu ima etmektir. Bu anlamda, söylediklerimle söylemek
istediklerim bir karşıtlık içinde ortaya çıkar. Söylediğim anlam, her zaman
söylemediğim “ek bir anlama, ek bir çıkarıma gereksinim duyar.”