Akademik Veri Yönetim Sistemi
IX. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, İstanbul, Türkiye, 26 - 27 Aralık 2022
Klasik Türk Edebiyatında "hikâye anlatma" yönü ile anılan mesnevî türü, Anadolu sahasında belirgin olarak 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar uzanan bir dönemde varlığını sürdürmüştür. Bu tür içerisinde mevlîd, gazavatnâme, şehrengiz gibi zamanla daha da çeşitlenen konularda eserler verilmiş olmakla beraber, hikâye anlatmayı merkeze alan mesnevîler "tahkiyeli mesnevî" olarak sınıflandırılarak bu çalışmaya konu edilmiştir.
Hikâye etme anlamına gelen tahkiye, başka bir deyişle kurmaca; edebî eserin kurgusal yapıda olduğunu belirten bir terimdir. Kurmaca dendiğinde akla ilk gelen roman ve hikâye olsa da destanlar, masallar, halk hikâyeleri ve mesnevîler de tahkiye unsurları içermekte; bu sebeple kurmacaya dâhil edilmeleri gerekmektedir. Çalışma kapsamında ele alınan mesnevî türünde yazılan eserler de roman ve hikâye gibi tahkiye unsurları içerir, kurmaca veya gerçeğe dayalı bir öyküyü anlatır.
Tahkiye unsurları kısaca anlatıcı, bakış açısı, hikâye, olay örgüsü, kişiler, zaman, mekân ve anlatım teknikleri olarak özetlenebilir. Hikâye, eserde çerçeveler içerisinde yer alabilir ve birden fazla olabilir ancak geniş kapsamda bunların bağlı olduğu bir ana çerçeve bulunur. Bu duruma mesnevîlerde sıkça rastlanmaktadır. Bu çerçeveler içerisinde yer yer olağanüstü unsurların kullanımı göze çarpar.
Çalışmanın konusu olan olağanüstü unsurlar, soyut veya somut olabilmektedir. Somut olağanüstülükler bir nesne, varlık, mekân olabilmekteyken soyut olağanüstülükler rüya, dua, tesadüf, mucize, keramet, ilahi yardım, sihir, kehanet gibi yollarla ortaya çıkar.
Sihir, mucize, keramet, güç gibi unsurlar genellikle karakter pekiştirme maksadıyla kullanılan unsurlardır. Bu özellikler sayesinde karakterin, örneğin; bir fili havaya kaldırabilme, kılıcı kınından çıkarmadan düşmanın boynunu kesme, diğer insanların göremediği varlıkları görebilme, diğer insanlarla konuşmayan canlıların dilini bilme, rüya tabir edebilme gibi yönleri olduğu görülür. Bunlar hikâyenin gerekli bölümlerinde macera başlatır, engeli ortadan kaldırır veya baht dönüşü gerçekleştirir. Bu örüntünün benzer konulu veya benzer kurgu yapısına sahip mesnevîlerde ortak veya özgün şekillerde yer alması, tahkiyeli mesnevîlerde olay örgüsünün zemin aldığı formları oluşturur.
Bu çalışma ile Anadolu sahasında 13-19. yüzyıllar arasında yazılmış mesnevîler arasından seçilen 50 örnek eserden hareketle, mesnevîlerde masalsı bir imaj dünyasından gerçekçi betimlemelere geçiş, dönemlerinin sosyal yapısı da göz önünde bulundularak hikâye kurgusu içerisinde yer alan olağanüstülükler üzerinden incelenmiş; mesnevî türünün, hikâye anlatmada masaldan romana doğru yol alan çizgideki yerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Mesnevî, tahkiye, olağanüstülük.